Động đất là gì? Chuyên gia lý giải nguyên nhân gây ra động đất mà không thể dự báo được

Động đất là gì?

Động đất là sự rung động đột ngột của lớp vỏ Trái đất, có cường độ khác nhau tùy thuộc vào độ đo Richter, do các mảng địa chất di chuyển hoặc đứt gãy ở sâu trong lòng đất và truyền ra xa. Thông thường, một trận động đất kéo dài trong vài giây, trong khi những trận động đất nghiêm trọng nhất có thể kéo dài tối đa khoảng 3 phút.

Chuyên gia lý giải vì sao động đất không thể dự báo được

Theo PGS.TS Cao Đình Triều, bất kỳ lúc nào cũng có thể xảy ra động đất, tuy nhiên thống kê cho thấy phần lớn các trận động đất xảy ra vào ban đêm. Nguyên nhân của hiện tượng này là sức hút của Mặt Trăng và Mặt Trời, tạo ra triều đối với vỏ Trái Đất giống như hiện tượng thủy triều. Dưới tác động của sức hút này, nham thạch ở gần mức độ gãy nứt sẽ chịu lực, tích lũy năng lượng trong lòng đất và có thể bùng phát. Tuy nhiên, điều này chỉ là kết quả của thống kê và chưa có nghiên cứu khoa học nào xác nhận.

TS Nguyễn Xuân Anh (Viện Vật lý Địa cầu) chỉ cảnh báo rằng động đất có thể xảy ra ở một vùng nhất định, nhưng khó dự báo được thời điểm cụ thể. Ví dụ như ở Nhật Bản, có những trận động đất gây thiệt hại nặng nề, nhưng thời gian xảy ra động đất gần như không thể dự báo trước được.

Hiện tại, trên toàn cầu vẫn chưa có nước nào có thể dự báo chính xác khi nào động đất sẽ xảy ra, hay có biện pháp nào để ngăn chặn hoàn toàn động đất. Tuy nhiên, có thể giảm thiểu thiệt hại do động đất gây ra. Các nhà khoa học có thể chỉ ra khu vực nào có thể xảy ra động đất ở mức độ nào đó để đưa ra cảnh báo sớm.

Nguyên nhân dẫn đến động đất

Nguyên nhân dẫn đến động đất thường bao gồm các trường hợp như: sạt lở các hang động ngầm dưới mặt đất, núi lửa phun trào, vận động bên trong trái đất tích tụ năng lượng tại vùng phát sinh động đất. Loại động đất này thường chỉ làm rung chuyển một vùng hẹp và chiếm khoảng 3% tổng số trận động đất trên thế giới.

Động đất kiến tạo chiếm đến 90% tổng số trận động đất trên thế giới và liên quan đến các hoạt động của đứt gãy kiến tạo. Điều này bao gồm các đứt gãy ở rìa các mảng thạch quyển, vận động kiến tạo ở các đới hút chìm. Các hoạt động macma xâm nhập vào vỏ trái đất cũng làm phá vỡ trạng thái cân bằng áp lực có trước của đá vây quanh và gây ra động đất. Ngoài ra, sự biến đổi tướng đá từ dạng tinh thể này sang dạng tinh thể khác có thể gây co rút và dãn nở thể tích đá, làm biến đổi lớn về thể tích và gây ra động đất.

Động đất được chia thành bao nhiêu cấp độ

Các cấp độ rủi ro thiên tai của động đất được phân loại như sau tại Việt Nam:

Cấp độ 1: Xảy ra khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 5 đến cấp 6 ở bất kỳ vùng nào tại Việt Nam.
Cấp độ 2: Xảy ra khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 6 đến cấp 7 ở khu vực nông thôn và đô thị.
Cấp độ 3: Xảy ra khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 6 đến cấp 7 ở khu vực có hồ chứa thủy lợi hoặc thủy điện; hoặc từ cấp 7 đến cấp 8 ở khu vực nông thôn.
Cấp độ 4: Xảy ra khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được từ cấp 7 đến cấp 8 ở khu vực đô thị hoặc có các hồ chứa thủy lợi, thủy điện.
Cấp độ 5: Xảy ra khi cường độ chấn động trên mặt đất quan trắc được lớn hơn cấp 8 ở bất kỳ vùng nào tại Việt Nam.

Độ lớn của động đất

Độ lớn của động đất M, hay được gọi là độ Richter, được phân loại như sau:

Từ 1 đến 2: Không nhận biết được.
Từ 2 đến 4: Có thể nhận biết nhưng thường không gây thiệt hại đáng kể.
Từ 4 đến 5: Mặt đất rung chuyển, có thể nghe thấy tiếng nổ, nhưng thiệt hại không đáng kể.
Từ 5 đến 6: Nhà cửa rung chuyển, một số công trình có thể bị nứt.
Từ 6 đến 7: Nhà cửa bị hư hại nhẹ.
Từ 7 đến 8: Động đất mạnh có thể phá hủy hầu hết các công trình xây dựng thông thường, có vết nứt lớn hoặc lún sụt trên mặt đất.
Từ 8 đến 9: Nhà cửa đổ nát, nền đất bị lún sâu đến 1m, sụp đổ lớn ở núi và có thể thay đổi địa hình trên diện rộng.
Trên 9: Rất hiếm khi xảy ra.
Các trận động đất có M > 7 thường không xảy ra ở mọi nơi mà tập trung ở những vùng được gọi là đới hoạt động địa chấn mạnh.

Động đất nguy hiểm như thế nào?

Các trận động đất có tác động trực tiếp lên mặt đất, gây ra hiện tượng nứt vỡ và phá hủy các công trình xây dựng. Mức độ nghiêm trọng của sự cố này phụ thuộc vào cường độ, khoảng cách tính từ chấn tâm và các yếu tố địa chất, địa hình tại khu vực bị tác động.

Thường khi xảy ra động đất, nguy cơ hỏa hoạn được kích hoạt khi các đường dây điện và đường ống khí bị phá hủy.

Các trận động đất dưới đáy biển có thể dẫn đến lở đất và biến dạng đáy biển, gây ra sóng thần có thể lan rộng ra đến đất liền.

Ngoài ra, động đất cũng có thể kích hoạt hoạt động của núi lửa, thậm chí cả những ngọn núi lửa đã tắt từ lâu…

Trên thế giới, đã xảy ra nhiều trận động đất lớn, gây thiệt hại nặng nề cho con người và tài sản. Nhật Bản và Indonesia là những quốc gia thường xuyên bị ảnh hưởng bởi động đất với mức độ khác nhau.

Những trận động đất lớn nhất thế giới

Trận động đất mạnh 9,2 độ Richter tại Mỹ

Vào ngày 28/3/1964, một trận động đất mạnh với cường độ lên tới 9,2 độ Richter đã xảy ra tại phía Tây Nam thành phố Anchorage, thành phố lớn nhất của bang Alaska. Trận động đất này đã gần như phá hủy hoàn toàn khu vực này, với tâm chấn ở độ sâu 124,8 km. Tổng số 131 người đã mất tích trong thảm họa này, trong đó có 128 người thiệt mạng vì sóng thần được tạo ra bởi động đất. Ngoài thiệt hại về người, thiệt hại về tài sản như nhà cửa và đường sá cũng lên tới 311 triệu USD. Đây không phải là trận động đất gây thiệt hại về người lớn nhất trong lịch sử, nhưng lại là trận động đất có cường độ mạnh nhất được ghi nhận.

Động đất tại Tứ Xuyên, Trung Quốc khiến 10 triệu người mất nhà cửa

Vào ngày 12/5/2008, tỉnh Tứ Xuyên tại Trung Quốc đã bị tàn phá bởi một trận động đất có cường độ 7,9 độ Richter, khiến cho hơn 250.000 người thiệt mạng và 10 triệu người mất nhà. Thảm họa này đã phá hủy hàng triệu công trình và nhà cửa, với ước tính thiệt hại lên tới 86 tỷ USD. Đến ngày nay, đây vẫn là một trong những thảm họa động đất kinh hoàng nhất trong lịch sử.

Thảm họa động đất tại Thổ Nhĩ kỳ – Syria

Vào lúc 4h17′ sáng (giờ địa phương) ngày 6/2/2023, một trận động đất mạnh 7,8 độ Richter đã xảy ra tại phía Nam Thổ Nhĩ Kỳ, gần biên giới Syria. Vào chiều cùng ngày, một trận động đất thứ hai với cường độ 7,5 độ Richter cũng đã làm rung chuyển vùng Ekinözü, một huyện thuộc tỉnh Kahramanmaraş, Thổ Nhĩ Kỳ.
Khoảng 30 dư chấn có cường độ 4,5 độ Richter trở lên đã được ghi nhận tại nhiều thành phố của nước này vào tối ngày 6/2 (21:30 giờ địa phương). Số người chết do động đất đã tăng lên 5.894 vào ngày 7/2, với hơn 34.000 người bị thương. Trong khi đó, tại Syria, ít nhất 1.932 người đã thiệt mạng.
Chính quyền Thổ Nhĩ Kỳ cho biết khoảng 13,5 triệu người bị ảnh hưởng trong khu vực kéo dài khoảng 450 km từ Adana ở miền tây đến Diyarbakir ở miền đông và 300 km từ Malatya ở miền bắc đến Hatay ở miền nam. WHO đã cảnh báo rằng tới 23 triệu người có thể bị ảnh hưởng và kêu gọi các quốc gia khẩn trương giúp đỡ vùng thảm họa.
Thổ Nhĩ Kỳ thường xuyên chịu động đất và đã từng trải qua nhiều trận động đất lớn trong quá khứ. Năm 1999, một trận động đất mạnh 7,6 độ Richter đã xảy ra ở thành phố Izmit, đông nam Istanbul, làm hơn 17.000 người thiệt mạng. Năm 2011, một trận động đất khác xảy ra ở thành phố miền đông Van đã làm hơn 500 người thiệt mạng.

Chile hứng động đất mạnh 9,5 độ richter

Vào ngày 22/5/1960, một trận động đất mạnh 9,5 độ Richter đã xảy ra ở Chile, gây ra hậu quả nghiêm trọng. Gần 5.000 người đã mất mạng hoặc bị thương, hơn 2 triệu người bị mất nhà cửa. Sóng thần đã tàn phá cảng biển Puerto Saavedra của Chile, và 38 giờ sau đó, núi lửa Volcán Puyehue phun trào, tạo ra một cột tro bụi cao khoảng 8km, làm cho tình hình trở nên tồi tệ hơn. Thảm họa này đã gây thiệt hại cho Chile khoảng 550 triệu USD.

Kết quả, thảm họa gây thiệt hại khoảng 550 triệu USD cho đất nước này.

Động đất Việt Nam: số lượng nhiều hơn, cường độ yếu hơn

Động đất đã ghi nhận tại Việt Nam bao gồm 2 trận động đất mạnh: động đất Điện Biên (năm 1935) xảy ra tại đứt gãy Sông Mã với cường độ 6,75 độ richter và động đất Tuần Giáo (năm 1983) tại đứt gãy Sơn La, với cường độ 6,8 độ richter. Tuy nhiên, những trận động đất này không gây ra thiệt hại đáng kể.
Trong những năm gần đây, số lượng động đất đã tăng lên, có năm có nhiều hơn 10 trận. Tuy nhiên, các chuyên gia cho biết động đất này có cường độ thấp hơn so với trước đây.
Khu vực Tây Bắc và vùng núi của Thừa Thiên – Huế – Quảng Nam cùng với các tỉnh ở miền Trung Nam là những vùng có nguy cơ chịu động đất cao nhất tại Việt Nam hiện nay.

Biện pháp cơ bản ứng phó đối với động đất

• Đối với các cá nhân, cần có kế hoạch tránh, bảo đảm an toàn cho mình trong trường hợp xảy ra động đất.
• Các tổ chức cứu hộ cần được tổ chức để tìm kiếm và cứu chữa người bị thương trong trường hợp thiên tai xảy ra.
• Cần bố trí các nơi ở tạm thời và cung cấp các nhu yếu phẩm như thức ăn, thuốc men, nước uống, đồ dùng cá nhân cho những người bị ảnh hưởng.
• Bảo đảm an ninh, trật tự và an toàn cho tài sản của Nhà nước và cộng đồng trong khu vực xảy ra thiên tai.
• Nếu xảy ra động đất khi ở trong nhà, cần lẩn xuống gầm bàn lớn hoặc giường. Nếu không có bàn hoặc giường thì cần đứng ở góc phòng hoặc cửa ra vào.
• Khi mất điện, cần sử dụng đèn pin thay vì đốt nến hay diêm để tránh nguy cơ cháy nổ.
• Nếu xảy ra động đất khi đang ở ngoài đường, cần tránh xa các tòa nhà và dây điện, tìm chỗ trống và đứng yên.
• Nếu đang lái xe và xảy ra động đất, cần dừng xe ở vỉa hè và tránh các cột điện, dây điện và đường cầu.
• Sau khi trải qua một trận động đất mạnh, cần kiểm tra xem có ai bị thương không. Không nên di chuyển người bị thương trừ khi họ đang gặp nguy hiểm.
• Nếu bị nhà sập, cần tạo tiếng ồn để thu hút sự chú ý của người khác. Cần cẩn trọng với các trận dư chấn, những trận động đất nhỏ hơn có thể xảy ra sau đó, chúng vẫn có thể gây ra thương tích và phá hoại.

Kết luận

Động đất là một hiện tượng tự nhiên đầy nguy hiểm và cần được phòng tránh phát hiện sớm. Để làm được điều này, chúng ta cần có sự cộng tác và nỗ lực của mọi người, từ chính phủ đến những người dân sống gần các khu vực có nguy cơ động đất cao. Chỉ có như vậy, chúng ta mới có thể giảm thiểu thiệt hại và bảo vệ môi trường sống một cách tốt nhất.